اختلال بیبی دیجیتال و نقش آن در رشد زبان و ارتباط
مقدمه
در دنیای امروز، ابزارهای دیجیتال بخش جدایی‌ناپذیری از زندگی روزمره ما شده‌اند. حتی نوزادان و خردسالان نیز خیلی زود با موبایل، تبلت و تلویزیون آشنا می‌شوند. گرچه این ابزارها می‌توانند جنبه‌های آموزشی یا سرگرمی داشته باشند، اما استفاده زودهنگام و بیش از حد از آن‌ها می‌تواند پیامدهای منفی جدی برای رشد زبان، ارتباط و شناخت کودکان داشته باشد. این پدیده که در علوم رشد و گفتاردرمانی به نام اختلال بیبی دیجیتال شناخته می‌شود، امروزه نگرانی بسیاری از والدین و متخصصان است.
اختلال بیبی دیجیتال چیست؟
اختلال بیبی دیجیتال زمانی رخ می‌دهد که کودک در اثر استفاده مداوم و طولانی‌مدت از ابزارهای دیجیتال، دچار تأخیر یا اختلال در رشد مهارت‌های ارتباطی و زبانی می‌شود. برای مثال، کودکی که بیشتر وقت خود را صرف دیدن کارتون‌ها روی موبایل می‌کند، کمتر فرصت تجربه ارتباط واقعی با والدین یا همسالان خود را دارد و در نتیجه مهارت‌های ارتباطی‌اش محدود باقی می‌ماند.
علت‌ها و عوامل ایجاد اختلال بیبی دیجیتال
۱. کاهش تعامل رو‌در‌رو با والدین
تعامل چهره به چهره، یعنی وقتی والدین با کودک حرف می‌زنند، به او لبخند می‌زنند یا با او بازی می‌کنند، مهم‌ترین عامل رشد زبان است. زمانی که این تعاملات با تماشای ویدئو یا بازی با موبایل جایگزین شود، کودک کمتر یاد می‌گیرد که چگونه به چشمان دیگران نگاه کند یا برای بیان نیازهایش کلمه به کار ببرد. مثلاً کودکی که عادت کرده برای آرام شدن تنها به آهنگ‌های موبایل گوش دهد، کمتر به صدای لالایی مادر واکنش نشان می‌دهد.
۲. بمباران تصویری و شنیداری
ابزارهای دیجیتال اغلب شامل تصاویر سریع، رنگ‌های درخشان و صداهای متنوع هستند. این حجم از محرک‌ها می‌تواند سیستم توجه کودک را تحت فشار قرار دهد. به همین دلیل کودکانی که زیاد در معرض صفحه‌نمایش قرار می‌گیرند، معمولاً حوصله کمتری برای فعالیت‌های ساده‌تر مثل شنیدن قصه یا ساخت پازل دارند. برای مثال، کودکی که روزانه چند ساعت انیمیشن می‌بیند، ممکن است نتواند روی کتاب تصویری ساده‌ای بیش از چند دقیقه تمرکز کند.
۳. جایگزینی بازی‌های حرکتی و تخیلی
بازی‌های تخیلی مثل «خاله‌بازی» یا ساختن قلعه با لگو، فرصت‌هایی برای رشد زبان و خلاقیت هستند. وقتی کودک بیشتر زمان خود را با بازی‌های دیجیتال می‌گذراند، از این فرصت‌ها محروم می‌شود. به عنوان نمونه، کودکی که ساعت‌ها بازی دیجیتال انجام می‌دهد، ممکن است نتواند به راحتی با همسالانش وارد بازی‌های گروهی شود و همین امر رشد اجتماعی و زبانی او را محدود می‌کند.
نشانه‌های هشدار در اختلال بیبی دیجیتال
شناسایی زودهنگام نشانه‌های این اختلال اهمیت زیادی دارد. والدین باید به تغییرات رفتاری و ارتباطی کودک توجه کنند:
۱. ضعف در ارتباط چشمی
کودکی که بیشتر وقتش را به تماشای صفحه‌نمایش اختصاص می‌دهد، ممکن است هنگام صدا زدن به والدین نگاه نکند. به طور مثال، مادر بارها نام کودک را صدا می‌زند اما کودک همچنان به موبایل خیره می‌ماند.
۲. تأخیر در گفتار
کودکان مبتلا به اختلال بیبی دیجیتال معمولاً دیرتر شروع به گفتن اولین کلمات می‌کنند یا واژگان محدودی دارند. مثلاً ممکن است نام یک شخصیت کارتونی را تکرار کنند، اما نتوانند نیازهای ساده مثل «بده»، «بیا» یا «آب» را بیان کنند.
۳. کاهش بازی‌های تعاملی
این کودکان کمتر علاقه دارند با والدین یا همسالانشان بازی کنند. آن‌ها به جای شرکت در بازی‌های گروهی ترجیح می‌دهند تنهایی و با صفحه‌نمایش سرگرم باشند. برای مثال، در مهدکودک کودک به جای بازی با لگو کنار دوستانش، می‌خواهد به موبایل مربی نگاه کند.
۴. مشکلات توجه و تمرکز
کودکانی که زیاد از ابزار دیجیتال استفاده می‌کنند، معمولاً نمی‌توانند برای مدت طولانی روی یک فعالیت ساده تمرکز کنند. مثلاً هنگام قصه‌خوانی حوصله‌شان زود سر می‌رود و به دنبال محرک‌های سریع‌تری می‌گردند.
پیامدهای اختلال بیبی دیجیتال بر رشد زبان و ارتباط
۱. محدود شدن دایره واژگان
چون کودک کمتر در معرض مکالمات طبیعی قرار می‌گیرد، واژگان او محدود می‌شود. برای مثال، ممکن است تنها کلماتی مثل «بازی» یا «نه» را بلد باشد و نتواند جملات ساده بسازد.
۲. ضعف در مهارت‌های اجتماعی
کودکی که کمتر تعامل اجتماعی دارد، ممکن است نتواند نوبت در مکالمه را رعایت کند یا احساسات خود را بیان کند. برای مثال، به جای اینکه بگوید «دوستت دارم»، فقط درگیر تماشای کارتون می‌شود.
۳. شباهت به برخی اختلالات رشدی
گاهی علائم اختلال بیبی دیجیتال شبیه علائم اختلال طیف اتیسم است؛ مانند بی‌توجهی به صدا کردن یا کاهش تماس چشمی. همین موضوع می‌تواند تشخیص را دشوار کند و اهمیت مراجعه به متخصص گفتاردرمانی را بیشتر نشان دهد.
چه زمانی باید نگران شد؟
اگر کودک شما تا ۱۸ ماهگی هیچ کلمه‌ای نمی‌گوید، به تماس چشمی واکنش نشان نمی‌دهد، علاقه‌ای به بازی‌های تعاملی ندارد یا بیشتر وقتش را صرف تماشای صفحه‌نمایش می‌کند، باید هرچه سریع‌تر به متخصص مراجعه کنید. تشخیص زودهنگام می‌تواند از شدت مشکلات بعدی جلوگیری کند.
مدت زمان توصیه‌شده استفاده از ابزارهای دیجیتال در سنین مختلف
بر اساس توصیه‌های رسمی انجمن پزشکان اطفال آمریکا (AAP) و سازمان جهانی بهداشت (WHO):
- زیر ۱۸ ماه: استفاده از صفحه‌نمایش توصیه نمی‌شود، مگر برای تماس تصویری با خانواده.
- ۱۸ تا ۲۴ ماه: استفاده تنها در شرایط آموزشی و با حضور والدین مجاز است. مثلاً دیدن یک برنامه کوتاه آموزشی همراه با توضیحات والدین.
- ۲ تا ۵ سال: حداکثر یک ساعت در روز و آن هم با نظارت والدین. برای مثال دیدن یک برنامه آموزشی کوتاه همراه با گفت‌وگو درباره محتوای آن.
- ۶ سال به بالا: زمان استفاده باید متعادل باشد و با خواب کافی، فعالیت بدنی و تکالیف درسی تداخل نداشته باشد.
رعایت این محدودیت‌ها می‌تواند از بروز مشکلات زبانی و ارتباطی ناشی از استفاده بیش از حد از ابزارهای دیجیتال پیشگیری کند.
راهکارهای پیشگیری و درمان اختلال بیبی دیجیتال
۱. محدود کردن زمان صفحه‌نمایش
والدین باید به طور جدی زمان استفاده از موبایل و تلویزیون را مدیریت کنند. مثلاً می‌توانند تنها در ساعات خاصی اجازه تماشای برنامه‌های آموزشی بدهند و در باقی زمان‌ها کودک را به بازی‌های واقعی تشویق کنند.
۲. جایگزین کردن فعالیت‌های تعاملی
فعالیت‌هایی مانند قصه‌خوانی، آواز خواندن و بازی‌های گروهی بهترین جایگزین صفحه‌نمایش هستند. برای نمونه، والدین می‌توانند هر شب قبل از خواب به جای پخش ویدئو برای کودک، داستان کوتاهی تعریف کنند.
۳. الگوی والدین
کودکان رفتار والدین را تقلید می‌کنند. اگر والدین همواره در حال استفاده از موبایل باشند، کودک نیز همین رفتار را در پیش می‌گیرد. بنابراین، والدین باید خودشان الگوی مناسبی در مدیریت استفاده از ابزارهای دیجیتال باشند.
۴. نقش گفتاردرمانی
گفتاردرمانگران با استفاده از تمرین‌های هدفمند به کودک کمک می‌کنند تا دوباره مهارت‌های از دست رفته ارتباطی را به دست آورد. مثلاً تمرین‌هایی مثل بازی‌های حرکتی همراه با نام‌گذاری اشیا یا فعالیت‌های تقویت تماس چشمی می‌تواند بسیار مؤثر باشد.
جمع‌بندی
اختلال بیبی دیجیتال پدیده‌ای است که با گسترش استفاده از ابزارهای دیجیتال در کودکان خردسال اهمیت زیادی پیدا کرده است. این اختلال می‌تواند رشد زبان، ارتباط و مهارت‌های اجتماعی کودک را به شدت تحت تأثیر قرار دهد. والدین با مدیریت صحیح زمان استفاده، جایگزین کردن فعالیت‌های تعاملی و مراجعه به متخصص گفتاردرمانی در صورت نیاز، می‌توانند نقش مهمی در پیشگیری و درمان این اختلال ایفا کنند.
اگر در مورد وضعیت رشد زبانی و گفتاری فرزند خود نگرانید و یا نشانه های بیبی دیجیتال یا اتیسم را در او میبینید همین حالا برای تعیین تایم مشاوره تلفنی رایگان به این شماره پیامک بدهید. 09023219790