انواع اوتیسم و ویژگی‌های گفتاری، زبانی و رفتاری هر یک
فهرست مطالب
مقدمه
اختلال طیف اوتیسم (ASD) یکی از اختلالات رشدی است که بر مهارت‌های اجتماعی، ارتباطی و رفتاری کودک تأثیر می‌گذارد.
شاید برای والدین این سؤال پیش بیاید که چرا دو کودک با تشخیص اوتیسم، رفتارها و توانایی‌های بسیار متفاوتی دارند. دلیل این تفاوت آن است که اوتیسم یک طیف محسوب می‌شود و شدت علائم و نیازها از فردی به فرد دیگر تغییر می‌کند.
شناخت انواع اوتیسم و ویژگی‌های آن، به والدین کمک می‌کند زودتر نشانه‌ها را بشناسند و به موقع از خدمات تخصصی مانند گفتاردرمانی استفاده کنند.
۱. اوتیسم کلاسیک (Autistic Disorder)
اوتیسم کلاسیک یکی از شناخته‌شده‌ترین و شدیدترین اشکال اوتیسم است که معمولاً پیش از سه سالگی آشکار می‌شود. این کودکان در سه حوزه اصلی یعنی گفتار و زبان، تعامل اجتماعی و رفتارهای تکراری مشکلات چشمگیری دارند.
ویژگی‌های گفتاری و زبانی
- شروع دیرهنگام گفتار؛ بعضی کودکان حتی تا ۴ سالگی اولین کلماتشان را نمی‌گویند.
- جملات کوتاه و ناقص؛ مثلاً به جای گفتن «آب می‌خوام» فقط می‌گویند «آب».
- تکرار طوطی‌وار (اکولالیا)؛ اگر از او بپرسید «می‌خوای بخوابی؟»، پاسخ می‌دهد «بخوابی؟ بخوابی؟».
- مشکل در درک دستورات ساده؛ مثل «بیا اینجا بشین» یا «کتاب رو بیار».
ویژگی‌های رفتاری
- اجتناب از تماس چشمی؛ هنگام حرف زدن به چشمان دیگران نگاه نمی‌کنند.
- علاقه شدید به یک شیء خاص؛ مثلاً ساعت‌ها یک چرخ ماشین اسباب‌بازی را می‌چرخانند.
- تکرار حرکات خاص؛ مانند تکان دادن دست‌ها یا پریدن‌های مکرر.
۲. سندرم آسپرگر (Asperger Syndrome)
کودکان دارای سندرم آسپرگر معمولاً زبان را در سن مناسب یاد می‌گیرند اما در کاربرد اجتماعی زبان و مهارت‌های ارتباطی مشکل دارند. به همین دلیل اغلب به اشتباه فقط «خجالتی» یا «گوشه‌گیر» تصور می‌شوند.
ویژگی‌های گفتاری و زبانی
- گفتار روان اما با لحن یکنواخت و خشک؛ شبیه خواندن متن.
- استفاده کم از حرکات دست و زبان بدن؛ گفتارشان بیشتر کلامی است تا غیرکلامی.
- مشکل در درک شوخی یا کنایه؛ اگر بگویید «بارون داره موش میاد» آن را جدی می‌گیرند.
ویژگی‌های رفتاری
- تمرکز وسواس‌گونه بر یک موضوع خاص؛ مثلاً همه چیز درباره دایناسورها را حفظ می‌کنند.
- مشکل در رعایت قواعد اجتماعی؛ مثلاً وسط حرف دیگران می‌پرند یا طولانی حرف می‌زنند.
- سختی در برقراری دوستی؛ بیشتر تنها بازی می‌کنند.
۳. اختلال رشد فراگیر غیرمشخص (PDD-NOS)
PDD-NOS برای کودکانی به کار می‌رفت که برخی علائم اوتیسم را داشتند ولی همه معیارهای اوتیسم کلاسیک یا آسپرگر را نداشتند. این گروه طیف وسیعی از علائم خفیف تا متوسط را شامل می‌شود.
ویژگی‌های گفتاری و زبانی
- برخی کودکان گفتار طبیعی دارند ولی در مکالمات دوطرفه مشکل دارند.
- ممکن است پاسخ‌هایشان کوتاه و غیرمرتبط باشد.
- عدم توانایی در شروع گفتگو یا ادامه دادن آن.
ویژگی‌های رفتاری
- نشانه‌هایی خفیف‌تر از اوتیسم کلاسیک.
- بازی انفرادی بیشتر از بازی گروهی.
- انعطاف‌پذیری بیشتر نسبت به اوتیسم کلاسیک اما همچنان نیازمند حمایت تخصصی.
۴. اوتیسم با عملکرد بالا (High Functioning Autism)
این نوع برای کودکانی به کار می‌رود که بهره هوشی بالاتر دارند و می‌توانند مهارت‌های زبانی را یاد بگیرند، اما همچنان در تعامل اجتماعی و درک احساسات دیگران مشکل دارند.
ویژگی‌های گفتاری و زبانی
- واژگان گسترده اما استفاده رسمی و غیرطبیعی؛ مثلاً به جای «دوست ندارم» می‌گویند «این انتخاب من نیست».
- مشکل در درک زبان غیرمستقیم؛ وقتی به او بگویید «هوا تاریک شده» متوجه نمی‌شود منظور شما «چراغ را روشن کن» است.
ویژگی‌های رفتاری
- داشتن علایق خاص مثل نجوم، ریاضی یا نقشه‌ها.
- مشکل در برقراری دوستی‌های پایدار.
- گاهی به نظر می‌رسد «باهوش اما اجتماعی ضعیف» هستند.
۵. سندرم رت (Rett Syndrome)
سندرم رت یک اختلال ژنتیکی نادر است که تقریباً فقط در دختران دیده می‌شود. کودک در ابتدا رشد طبیعی دارد اما بعد از ۶ تا ۱۸ ماهگی پسرفت آغاز می‌شود.
ویژگی‌های گفتاری و زبانی
- از دست دادن مهارت‌های گفتاری؛ کودک ممکن است کلماتی که قبلاً می‌گفت را دیگر نتواند بگوید.
- کاهش شدید توانایی ارتباط کلامی و غیرکلامی.
ویژگی‌های رفتاری
- حرکات تکراری دست مثل فشردن یا پیچاندن.
- اختلال در هماهنگی حرکتی؛ مثل مشکل در راه رفتن یا تعادل.
- مشکلات تنفسی در برخی موارد.
نقش گفتاردرمانی در انواع اوتیسم
گفتاردرمانی یکی از مهم‌ترین مداخلات در کودکان دارای اوتیسم است. نقش گفتاردرمانی فراتر از یادگیری کلمات است و شامل بهبود درک زبان، تقویت مهارت‌های اجتماعی و استفاده کاربردی از زبان در زندگی روزمره می‌شود.
- آموزش ارتباط غیرکلامی: استفاده از حرکات دست، تصاویر یا دستگاه‌های ارتباطی.
- تقویت مکالمات دوطرفه: تمرین نوبت‌گیری در گفتگو.
- کار با والدین: آموزش روش‌های ساده برای تمرین در خانه؛ مثلاً تکرار جملات ساده هنگام بازی.
- تقویت مهارت‌های شنیداری: بازی‌هایی مثل «صدای کیه؟» برای تمرکز و توجه شنیداری.
مدت زمان توصیه‌شده استفاده از ابزارهای دیجیتال
کودکان دارای اوتیسم به دلیل تمایل به تکرار و تمرکز زیاد، ممکن است به ابزارهای دیجیتال وابسته شوند. این وابستگی رشد زبان و ارتباط را به تأخیر می‌اندازد. به همین دلیل مراجع رسمی مانند سازمان جهانی بهداشت (WHO) و انجمن اطفال آمریکا (AAP) توصیه‌های زیر را ارائه کرده‌اند:
- زیر ۱۸ ماه: ممنوع، به جز تماس تصویری با خانواده.
- ۱۸ تا ۲۴ ماه: فقط با حضور والدین و برنامه‌های آموزشی کوتاه.
- ۲ تا ۵ سال: حداکثر یک ساعت در روز، همراه با توضیح والدین.
- بیش از ۶ سال: استفاده محدود، بدون تداخل با خواب، تغذیه و فعالیت‌های اجتماعی.
مثال: اگر کودک ۴ ساله شما می‌خواهد کارتون ببیند، بهتر است کنار او بنشینید، درباره شخصیت‌ها با او حرف بزنید و بعداً در بازی به آن موضوع اشاره کنید. این کار باعث می‌شود دیدن تلویزیون به یک فعالیت آموزشی تبدیل شود.
چه زمانی باید به گفتاردرمانگر مراجعه کرد؟
اگر کودک شما:
- تا ۱۸ ماهگی هیچ کلمه‌ای نمی‌گوید.
- به نام خودش پاسخ نمی‌دهد.
- تماس چشمی کم یا هیچ ندارد.
- جملاتش بسیار تکراری یا نامفهوم است.
باید هرچه سریع‌تر به گفتاردرمانگر مراجعه کنید. مداخله زودهنگام شانس پیشرفت را چندین برابر می‌کند.
جمع‌بندی
اوتیسم طیفی از اختلالات است که شامل اوتیسم کلاسیک، سندرم آسپرگر، PDD-NOS، اوتیسم با عملکرد بالا و سندرم رت می‌شود. هرکدام ویژگی‌های خاص گفتاری، زبانی و رفتاری دارند.
شناخت این ویژگی‌ها به والدین و درمانگران کمک می‌کند بهترین مداخله را انتخاب کنند. گفتاردرمانی یکی از مؤثرترین روش‌ها برای تقویت مهارت‌های زبانی و ارتباطی این کودکان است.
همچنین کنترل استفاده از ابزارهای دیجیتال و حمایت عاطفی خانواده می‌تواند مسیر پیشرفت آن‌ها را هموارتر کند.
بیشتر بخوانید: