چگونه می‌توان با تمرین‌های توجه و تمرکز، به کودکان مبتلا به اتیسم کمک کرد؟
فهرست مطالب
مقدمه
یکی از چالش‌های اساسی در کودکان مبتلا به اتیسم، دشواری در حفظ توجه و تمرکز است. این کودکان ممکن است در طول انجام فعالیت‌های روزانه یا آموزشی به سرعت حواسشان پرت شود و نتوانند روی یک وظیفه مشخص باقی بمانند. این مسئله نه تنها یادگیری آن‌ها را مختل می‌کند بلکه بر مهارت‌های زبانی، اجتماعی و حتی عاطفی‌شان نیز اثرگذار است. به همین دلیل والدین و درمانگران به دنبال راهکارهایی هستند تا این توانایی را تقویت کنند. تمرین‌های توجه و تمرکز به شکل بازی یا فعالیت‌های ساده می‌توانند مسیر رشد را هموارتر سازند.
چالش‌های توجه و تمرکز در کودکان اتیسم
کودکان مبتلا به اتیسم غالباً در توجه انتخابی و مداوم ضعف دارند. توجه انتخابی یعنی توانایی تمرکز بر یک محرک در حالی که سایر محرک‌ها نادیده گرفته می‌شوند. توجه مداوم هم یعنی حفظ تمرکز روی یک کار برای مدت زمان طولانی. دلایل اصلی دشواری در این حوزه عبارت‌اند از:
- حساسیت بیش از حد به محرک‌ها: بسیاری از کودکان اتیسم به صدا، نور یا لمس حساسیت شدید دارند. مثلاً صدای کولر یا بوی غذا می‌تواند تمرکز آن‌ها را برهم بزند.
- علاقه محدود و تکراری: بعضی کودکان ممکن است فقط به یک شیء یا فعالیت خاص علاقه نشان دهند (مثل چرخاندن چرخ ماشین اسباب‌بازی) و برای تغییر تمرکز به فعالیت دیگر دچار مشکل شوند.
- مشکل در پردازش زبانی: اگر کودک نتواند دستورالعمل‌ها را به درستی درک کند، به‌سرعت از انجام فعالیت منصرف می‌شود.
- تنظیم هیجانی ضعیف: وقتی کودک نتواند هیجان خود را کنترل کند، تمرکز او بر فعالیت کاهش می‌یابد.
مثال: کودکی که هنگام شنیدن صدای زنگ خانه، بازی خود را نیمه‌کاره رها می‌کند و نمی‌تواند دوباره به آن برگردد.
فواید تقویت توجه و تمرکز
تقویت توجه و تمرکز فواید زیادی برای رشد کودک اتیسم دارد. برخی از مهم‌ترین مزایا عبارت‌اند از:
- پیشرفت در مهارت‌های زبانی: کودک می‌تواند روی صحبت‌های دیگران تمرکز کند و پاسخ مناسب بدهد.
- بهبود تعاملات اجتماعی: تمرکز بیشتر باعث می‌شود کودک بتواند قوانین ساده بازی‌های گروهی مثل نوبت‌گیری را رعایت کند.
- افزایش استقلال: تمرکز بیشتر یعنی توانایی انجام تکالیف مدرسه یا کارهای شخصی بدون وابستگی زیاد به والدین.
- کاهش اضطراب: وقتی کودک بتواند کار را مرحله به مرحله دنبال کند، کمتر دچار استرس می‌شود.
مثال: کودکی که پیش‌تر نمی‌توانست به داستان‌های کوتاه گوش دهد، پس از تمرین توجه می‌تواند تا پایان داستان تمرکز کند و به سؤالات ساده پاسخ دهد.
تمرین‌ها و بازی‌های کاربردی
برای تقویت توجه و تمرکز در کودکان مبتلا به اتیسم می‌توان از تمرین‌های زیر استفاده کرد:
- بازی‌های دیداری: مثل پیدا کردن تفاوت بین دو تصویر، یا ساخت پازل‌های ساده. این تمرین به افزایش دقت دیداری و توجه انتخابی کمک می‌کند.
- بازی‌های شنیداری: گوش دادن به صدای حیوانات یا اشیا و حدس زدن منبع آن. این بازی توجه شنیداری و پردازش زبانی را تقویت می‌کند.
- بازی‌های حرکتی: مثل تقلید از حرکات دست یا ژست‌های ساده. این فعالیت هم تمرکز و هم مهارت تقلید را تقویت می‌کند.
- تمرین نوبت‌گیری: بازی توپ یا کارت‌های تصویری که در آن کودک باید صبر کند تا نوبتش برسد.
- بازی‌های ترکیبی: مثل «گوش بده و انجام بده»؛ درمانگر دستور ساده‌ای می‌دهد (مثلاً دست بزن) و کودک باید همان لحظه واکنش نشان دهد.
مثال‌های عملی از تمرین‌ها
- روی میز چند شیء قرار دهید، سپس یکی را پنهان کنید و از کودک بخواهید بگوید کدام شیء گم شده است.
- صدای حیوانی را پخش کنید و از کودک بخواهید تصویر آن حیوان را از میان کارت‌ها پیدا کند.
- یک شعر کودکانه را بخوانید و در وسط شعر توقف کنید تا کودک ادامه آن را بگوید.
- با چراغ‌قوه در اتاق نیمه‌تاریک نور را حرکت دهید و از کودک بخواهید با چشم یا دست نور را دنبال کند.
راهکارهای روزمره برای والدین
تمرین‌ها زمانی بیشترین اثر را دارند که والدین در محیط خانه هم از راهکارهای ساده برای تقویت توجه کودک استفاده کنند:
- محیط آرام ایجاد کنید؛ تلویزیون یا موبایل حواس‌پرت‌کن را هنگام انجام تمرین خاموش کنید.
- کارها را به بخش‌های کوچک تقسیم کنید تا کودک احساس فشار نکند.
- برای هر بار تمرکز موفق، تشویق یا پاداش کوچک بدهید.
- برنامه روزانه مشخصی برای کودک در نظر بگیرید تا اضطراب او کمتر شود.
مثال: اگر کودک در تکالیف مدرسه تمرکز ندارد، آن را به بخش‌های ۵ دقیقه‌ای تقسیم کنید و پس از هر بخش، استراحت کوتاهی بدهید.
مدت زمان توصیه‌شده استفاده از تلویزیون و موبایل
استفاده بیش از حد از ابزارهای دیجیتال می‌تواند تمرکز و توجه کودکان، به‌ویژه کودکان اتیسم را کاهش دهد. سازمان جهانی بهداشت (WHO) و انجمن اطفال آمریکا (AAP) توصیه‌های مشخصی ارائه داده‌اند:
- زیر ۱۸ ماه: هیچ نوع استفاده از تلویزیون یا موبایل توصیه نمی‌شود، جز تماس تصویری با خانواده.
- ۱۸ تا ۲۴ ماه: استفاده محدود و همراه با والدین مجاز است، اما به‌هیچ‌وجه نباید کودک تنها باشد.
- ۲ تا ۵ سال: حداکثر یک ساعت در روز استفاده از برنامه‌های باکیفیت و آموزشی، آن هم با همراهی والدین.
- ۶ سال به بالا: محدودیت زمانی مشخص بسته به شرایط خانواده، با تأکید بر خواب، بازی و تعاملات اجتماعی.
مثال: اگر کودک ۴ ساله اتیسم دارید، بهتر است روزانه بیش از یک ساعت در معرض تلویزیون یا موبایل قرار نگیرد و حتماً شما در کنار او باشید تا توضیح دهید چه چیزی می‌بیند.
درمورد سندروم بیبی دیجیتال بیشتر بدانید.
نقش گفتاردرمانی
گفتاردرمانگر نقش کلیدی در آموزش تمرکز به کودکان اتیسم دارد. او با طراحی تمرین‌های ساختاریافته، بازی‌های هدفمند و استفاده از تقویت‌کننده‌ها به کودک یاد می‌دهد چگونه توجه خود را مدیریت کند. علاوه بر این، گفتاردرمانگر والدین را آموزش می‌دهد که تمرین‌ها را در خانه ادامه دهند. این پیوستگی درمان باعث پایداری نتایج می‌شود.
مثال: گفتاردرمانگر ممکن است از بازی «نگاه کن و پیدا کن» برای تقویت توجه دیداری استفاده کند و والدین را تشویق کند همان بازی را در خانه تکرار کنند.
جمع‌بندی
تمرین‌های توجه و تمرکز ابزار قدرتمندی برای کمک به کودکان مبتلا به اتیسم هستند. این تمرین‌ها علاوه بر بهبود مهارت‌های زبانی و اجتماعی، باعث افزایش استقلال و کاهش اضطراب کودک می‌شوند. والدین می‌توانند با استفاده از بازی‌ها، مدیریت زمان استفاده از ابزارهای دیجیتال، و فراهم کردن محیطی آرام، نقش مهمی در تقویت تمرکز کودک داشته باشند. با این حال، مراجعه به گفتاردرمانگر و دریافت برنامه تخصصی درمانی ضروری است؛ چرا که تمرین‌های خانگی به‌تنهایی کافی نیستند و بدون ارزیابی و مداخله تخصصی، پیشرفت چشمگیری حاصل نخواهد شد.