هذیان در دمانس و آلزایمر و نقش گفتاردرمانی در کنترل آن
بیماران مبتلا به دمانس و آلزایمر ممکن است گاهی چیزهایی ببینند، بشنوند یا باورهایی داشته باشند که در واقع وجود خارجی ندارند. این وضعیت که به آن هذیان یا Delusion گفته می‌شود، یکی از علائم آزاردهنده و چالش‌برانگیز برای خانواده‌هاست. در این مقاله، به بررسی ماهیت هذیان، دلایل بروز آن و نقش گفتاردرمانی و توانبخشی شناختی در کاهش شدت آن می‌پردازیم.
هذیان چیست؟ تفاوت آن با توهم
هذیان به معنای باور اشتباهی است که فرد علی‌رغم شواهد مخالف، به آن اطمینان دارد. مثلاً ممکن است بیمار باور داشته باشد که کسی می‌خواهد او را بدزدد یا وسایلش را دزدیده‌اند، در حالی که واقعیت ندارد. در مقابل، توهم به ادراک نادرست از محیط اشاره دارد، مثل شنیدن صدا یا دیدن فردی که وجود ندارد. در آلزایمر، هذیان معمولاً شایع‌تر از توهم است.
انواع هذیان در بیماران دمانس و آلزایمر
۱. هذیان دزدی
بسیاری از بیماران باور دارند که اشیای شخصی‌شان گم یا دزدیده شده است. در واقع، حافظه کوتاه‌مدت آن‌ها آسیب دیده و محل قرار دادن وسایل را فراموش می‌کنند. این نوع هذیان معمولاً باعث بی‌اعتمادی نسبت به اطرافیان می‌شود.
۲. هذیان خیانت
برخی بیماران تصور می‌کنند همسر یا مراقبشان به آن‌ها خیانت می‌کند یا با شخص دیگری در ارتباط است. این باور ممکن است به دلیل تغییرات شناختی و بدفهمی رفتارهای معمول اطرافیان باشد.
۳. هذیان جایگزینی (Capgras Syndrome)
در این نوع، بیمار باور دارد که یکی از اعضای خانواده با فرد دیگری جایگزین شده است. مثلاً می‌گوید «این زن همسر من نیست، فقط شبیه اوست». این نوع هذیان معمولاً با اختلالات شدیدتر حافظه و پردازش چهره همراه است.
۴. هذیان تعقیب و بدبینی
در این حالت بیمار تصور می‌کند کسی قصد آسیب رساندن به او را دارد. ممکن است فکر کند کارکنان خانه یا پرستار قصد مسموم کردنش را دارند. این نوع هذیان اضطراب زیادی ایجاد می‌کند و گاهی منجر به رفتارهای دفاعی یا پرخاشگرانه می‌شود.
چرا هذیان در دمانس رخ می‌دهد؟
۱. آسیب مغزی و تغییرات نورولوژیک
در بیماری دمانس و آلزایمر، بخش‌هایی از مغز که مسئول پردازش واقعیت، قضاوت، و حافظه هستند (مثل لوب فرونتال و لوب پاریتال) آسیب می‌بینند. این آسیب‌ها باعث می‌شود بیمار نتواند بین واقعیت و تخیل تمایز بگذارد.
۲. کاهش درک حسی و بینایی
ضعف بینایی و شنوایی، به‌ویژه در سالمندان، می‌تواند باعث تفسیر اشتباه محیط شود. وقتی فرد تصویر یا صدای ناقص دریافت می‌کند، مغز ممکن است آن را با تخیل پر کند و در نتیجه هذیان ایجاد شود.
۳. انزوا و کمبود ارتباط اجتماعی
تنهایی و نبود تعامل‌های روزمره، احتمال درگیر شدن ذهن با افکار نادرست را بالا می‌برد. بیمارانی که کمتر درگیر مکالمه و فعالیت ذهنی هستند، بیشتر در معرض هذیان قرار می‌گیرند.
۴. داروها و مشکلات جسمی
برخی داروها، کمبود خواب، یا عفونت‌ها (مثل عفونت ادراری در سالمندان) می‌توانند باعث بروز موقتی هذیان یا تشدید آن شوند. بررسی پزشکی منظم بسیار مهم است.
نقش خانواده در برخورد با بیمار دچار هذیان
۱. هرگز مستقیماً با بیمار بحث نکنید
گفتن اینکه «نه اینطور نیست» یا «داری اشتباه می‌کنی» معمولاً باعث مقاومت و اضطراب بیشتر بیمار می‌شود. بهترین کار، آرام‌سازی و تغییر موضوع است.
۲. احساس امنیت ایجاد کنید
بسیاری از هذیان‌ها ناشی از احساس ناامنی و ترس هستند. حضور آرام، لمس دست، و صحبت نرم می‌تواند سطح اضطراب بیمار را کاهش دهد.
۳. محیط را ساده و آشنا نگه دارید
چیدمان ثابت خانه، نور کافی، و حذف سروصداهای آزاردهنده، به درک بهتر واقعیت کمک می‌کند. بهتر است اشیای شخصی و عکس‌های خانوادگی در دیدرس بیمار باشند.
۴. با گفتاردرمانگر مشورت کنید
گفتاردرمانگران متخصص در حوزه توانبخشی شناختی می‌توانند برنامه‌هایی برای تقویت درک زبانی، حافظه، و توجه طراحی کنند که به کاهش هذیان کمک می‌کند.
نقش گفتاردرمانی در کنترل هذیان و توانبخشی شناختی
۱. بازآموزی واقعیت (Reality Orientation Therapy)
در این روش، گفتاردرمانگر به بیمار کمک می‌کند با تمرین‌های ساده، زمان، مکان و افراد را بهتر تشخیص دهد. مثلاً استفاده از تقویم، ساعت بزرگ و برچسب روی وسایل، می‌تواند در جهت‌دهی ذهنی مؤثر باشد.
۲. تحریک شناختی (Cognitive Stimulation Therapy)
تمرین‌های گفتاری، حافظه‌ای، و حل مسئله باعث افزایش انعطاف شناختی بیمار می‌شود. این تحریک‌های ذهنی به مغز کمک می‌کند اطلاعات واقعی را بهتر پردازش کند و از بروز باورهای غلط بکاهد.
۳. آموزش خانواده
یکی از مهم‌ترین بخش‌های گفتاردرمانی، آموزش به خانواده درباره نحوه ارتباط صحیح با بیمار است. گفتاردرمانگر راهکارهایی برای پاسخ دادن به جملات بیمار، تغییر موضوع، یا انحراف ملایم از هذیان ارائه می‌دهد.
هذیان در دمانس با آلزایمر چه تفاوتی دارد؟
در آلزایمر، هذیان معمولاً در مراحل میانی تا پیشرفته ظاهر می‌شود و اغلب به شکل دزدی یا جایگزینی افراد است. در مقابل، در برخی انواع دمانس عروقی یا دمانس لوب فرونتوتمپورال، رفتارهای پرخاشگرانه و بدبینی بارزتر است. شناخت نوع دمانس، در انتخاب روش گفتاردرمانی و مداخله رفتاری مؤثر اهمیت دارد.
چه زمانی باید به پزشک یا گفتاردرمانگر مراجعه کرد؟
اگر بیمار شما شروع به گفتن جملاتی می‌کند که با واقعیت مطابقت ندارد، وسواس فکری نسبت به موضوعی پیدا کرده، یا نسبت به اطرافیان بی‌اعتماد شده است، لازم است توسط متخصص مغز و اعصاب و گفتاردرمانگر ارزیابی شود. مداخله زودهنگام می‌تواند شدت هذیان را کاهش دهد.
جمع‌بندی
هذیان در دمانس و آلزایمر نشانه‌ای از اختلال در پردازش واقعیت و حافظه است. این وضعیت برای خانواده‌ها ناراحت‌کننده است، اما با رویکرد مناسب، آموزش، و استفاده از خدمات گفتاردرمانی و توانبخشی شناختی، می‌توان کیفیت زندگی بیمار را به‌طور چشمگیری بهبود داد. هدف اصلی، کاهش اضطراب، حفظ آرامش و افزایش ارتباط انسانی است.