حرکات بیانگر و نقش آن‌ها در رشد ارتباط و زبان
مقدمه
حرکات بیانگر یا ژست‌ها، اولین زبان کودکان برای ارتباط با دنیای اطراف هستند. قبل از آنکه کودکان بتوانند کلمه‌ای بگویند، از طریق دست تکان دادن، اشاره کردن یا حرکات صورت پیام خود را منتقل می‌کنند. به عنوان مثال، وقتی کودک دست‌هایش را به سمت مادر دراز می‌کند یعنی «مرا بغل کن»، یا زمانی که دست تکان می‌دهد یعنی «خداحافظ». این حرکات نشان می‌دهند که کودک در حال برقراری ارتباط فعالانه است و این موضوع زیربنای رشد زبانی او محسوب می‌شود.
تعریف حرکات بیانگر
حرکات بیانگر مجموعه‌ای از حرکات بدن، دست‌ها، سر و حالات چهره هستند که بدون نیاز به کلام، پیام مشخصی را منتقل می‌کنند. به عنوان نمونه، بالا بردن دست برای گرفتن نوبت، نشان دادن یک اسباب‌بازی مورد علاقه با انگشت، یا خندیدن برای ابراز شادی. این حرکات پایه‌ی ارتباط غیرکلامی هستند و مسیر را برای رشد زبان گفتاری باز می‌کنند.
انواع حرکات بیانگر
۱. حرکات نمادین
حرکاتی هستند که معنای مشخص و قراردادی دارند. به عنوان مثال، تکان دادن سر به معنای «نه»، یا بالا بردن شست به نشانه «عالی است». کودکان معمولاً در سال اول زندگی این حرکات را یاد می‌گیرند. وقتی کودکی دست تکان می‌دهد و می‌گوید «بای‌بای»، در واقع از یک حرکت نمادین استفاده کرده است.
۲. حرکات اشاره‌ای
این حرکات زمانی اتفاق می‌افتند که کودک با انگشت یا دست به چیزی اشاره می‌کند. مثلاً کودک ۱۰ ماهه وقتی می‌خواهد یک توپ را، که کمی دورتر از اوست، به دست بیاورد، به آن اشاره می‌کند. این حرکت نشانه‌ی «توجه مشترک» است و یکی از مهم‌ترین مراحل رشد زبانی کودک محسوب می‌شود.
۳. حرکات همراه با گفتار
وقتی کودک شروع به صحبت می‌کند، همچنان از حرکات دست و بدن برای توضیح بیشتر کمک می‌گیرد. مثلاً وقتی می‌گوید «بزرگ» و همزمان دست‌هایش را باز می‌کند تا بزرگی را نشان دهد. این حرکات مکمل گفتار هستند و درک پیام را آسان‌تر می‌کنند.
نقش حرکات بیانگر در رشد ارتباطی
۱. شروع زودهنگام ارتباط
پیش از آنکه کودک بتواند کلمه‌ای بگوید، با حرکات بدنش با والدین ارتباط برقرار می‌کند. برای مثال، وقتی کودک گریه نمی‌کند ولی دست‌هایش را بالا می‌برد تا بغل شود، این یک نوع ارتباط غیرکلامی است. همین حرکات اولین گام‌های تعامل اجتماعی هستند.
۲. توسعه مهارت‌های اجتماعی
ژست‌ها به کودک کمک می‌کنند وارد دنیای اجتماعی شود. کودکی که بلد است برای «سلام» دست تکان دهد یا برای گرفتن یک شیء به آن اشاره کند، راحت‌تر با دیگران ارتباط برقرار می‌کند. این موضوع به او کمک می‌کند در جمع همسالان خود پذیرفته شود.
۳. درک پیام‌های غیرکلامی
کودک با دیدن حرکات دیگران، یاد می‌گیرد که ارتباط فقط با کلمات نیست. مثلاً وقتی مادر با اخم به او نگاه می‌کند، کودک متوجه می‌شود که رفتارش درست نبوده است. یا وقتی کسی دست‌هایش را برای آغوش باز می‌کند، کودک حس امنیت و محبت دریافت می‌کند.
نقش حرکات بیانگر در رشد زبان
۱. پایه‌گذاری توجه مشترک
وقتی کودک به یک پرنده در آسمان اشاره می‌کند و پدر همزمان می‌گوید «پرنده»، این تجربه به کودک یاد می‌دهد که هر شیء یک نام دارد. این همان چیزی است که باعث گسترش واژگان کودک می‌شود.
۲. پیش‌بینی‌کننده رشد گفتار
مطالعات نشان داده‌اند کودکانی که بیشتر از حرکات اشاره‌ای استفاده می‌کنند، در آینده دایره واژگانی غنی‌تری خواهند داشت. مثلاً کودکی که مدام به اشیاء مختلف اشاره می‌کند، معمولاً زودتر شروع به نام‌گذاری آن‌ها می‌کند.
۳. حمایت از درک و بیان کلامی
وقتی کودک نمی‌تواند کلمه «آب» را بگوید ولی لیوان را نشان می‌دهد، همچنان توانسته نیاز خود را بیان کند. این کار به او اعتمادبه‌نفس می‌دهد و باعث می‌شود در مسیر یادگیری زبان انگیزه بیشتری داشته باشد.
اختلالات مرتبط با ضعف حرکات بیانگر
۱. اختلال طیف اتیسم
کودکان مبتلا به اتیسم اغلب کمتر از ژست‌ها استفاده می‌کنند. مثلاً ممکن است هیچ‌وقت به چیزی اشاره نکنند یا هنگام خداحافظی دست تکان ندهند. نبود این حرکات یکی از نشانه‌های هشداردهنده اولیه در اتیسم است.
۲. تأخیر زبانی
کودکی که ژست‌های محدودی دارد، معمولاً دیرتر شروع به صحبت می‌کند. چون ژست‌ها زمینه‌ساز یادگیری زبان هستند و نبود آن‌ها باعث کندی روند رشد زبانی می‌شود.
۳. مشکلات رشدی یا حرکتی
برخی کودکان به دلیل مشکلات حرکتی نمی‌توانند از دستان خود برای اشاره یا بیان خواسته‌ها استفاده کنند. این موضوع باعث می‌شود فرصت‌های زیادی برای یادگیری زبان از دست برود.
چه زمانی باید در مورد رشد حرکات بیانگر نگران شد؟
هر کودک الگوی رشدی منحصر به فردی دارد، اما برخی نشانه‌ها می‌توانند هشداردهنده باشند. به طور کلی اگر:
- کودک تا ۹ ماهگی هیچ‌گونه اشاره یا حرکت ساده‌ای مثل دست تکان دادن یا بای‌بای کردن انجام نمی‌دهد.
- تا ۱۲ ماهگی از اشاره برای درخواست یا نشان دادن اشیاء استفاده نمی‌کند.
- در ۱۵ ماهگی هنوز حرکات ساده مثل «نه گفتن با سر» یا نشان دادن علاقه با دست را به کار نمی‌برد.
- حرکات کودک محدود به تکرارهای بی‌هدف است و برای ارتباط استفاده نمی‌شوند.
در این شرایط بهتر است والدین با یک گفتاردرمانگر یا متخصص رشد مشورت کنند تا بررسی‌های دقیق‌تری انجام شود.
راهکارهای تقویت حرکات بیانگر در کودکان
۱. استفاده از بازی
بازی‌هایی مثل «دالی موشه»، «بای‌بای کردن» یا «عمو زنجیرباف» کودک را به استفاده از ژست‌ها تشویق می‌کند. مثلاً در بازی دالی، کودک یاد می‌گیرد صورت خود را بپوشاند و بعد کنار بزند که نوعی حرکت نمادین است.
۲. الگو دادن از سوی والدین
والدین می‌توانند در موقعیت‌های مختلف از حرکات دست و چهره استفاده کنند. مثلاً هنگام تعجب ابروها را بالا ببرند یا برای نشان دادن «نه» سر را تکان دهند. کودک این حرکات را تقلید کرده و به کار می‌برد.
۳. تشویق و تقویت مثبت
اگر کودک با اشاره کردن چیزی بخواهد و والدین سریعاً به نیاز او پاسخ دهند و او را تشویق کنند، کودک متوجه می‌شود که این رفتار مفید است. در نتیجه بیشتر از آن استفاده خواهد کرد.
۴. ترکیب ژست با کلام
هنگام استفاده از حرکات، والدین باید همزمان کلمه مرتبط را هم بگویند. مثلاً وقتی کودک دست تکان می‌دهد، والد بگوید «خداحافظ». این کار باعث می‌شود کودک هم حرکت و هم کلمه را یاد بگیرد.
۵. استفاده از قصه‌گویی و شعر
قصه‌ها و شعرهای کودکانه که همراه با حرکات اجرا می‌شوند، مثل «کلاغ پر» یا «اتل متل توتوله»، علاوه بر سرگرمی، به کودک یاد می‌دهند چگونه ژست‌های مختلف را به کار ببرد.
نقش گفتاردرمانی در تقویت حرکات بیانگر
گفتاردرمانگر با طراحی تمرین‌های هدفمند، کودک را تشویق می‌کند تا از ژست‌ها در تعاملات روزمره استفاده کند. برای مثال، تمرین‌هایی مثل «اشاره کردن به تصاویر در کتاب»، «بازی‌های حرکتی همراه با آهنگ» یا «تمرین‌های تقلیدی» به کودک کمک می‌کنند تا مهارت‌های غیرکلامی و کلامی خود را همزمان تقویت کند. علاوه بر این، والدین آموزش می‌بینند چگونه در محیط خانه از فرصت‌های روزمره برای تشویق کودک به استفاده از حرکات بیانگر بهره ببرند.
جمع‌بندی
حرکات بیانگر بخشی جدایی‌ناپذیر از رشد ارتباطی و زبانی کودکان هستند. از اشاره ساده‌ی یک کودک به اسباب‌بازی گرفته تا حرکات نمادینی مثل خداحافظی با دست، همه و همه نقش کلیدی در شکل‌گیری زبان دارند. والدین با استفاده از بازی، شعر، قصه‌گویی و الگو دادن، می‌توانند کودک را در مسیر رشد زبان یاری دهند. همچنین گفتاردرمانی به عنوان یک راهکار تخصصی، می‌تواند این فرآیند را تسریع کرده و کیفیت ارتباط کودک را بهبود بخشد.