اختلال وضوح گفتار
مقدمه
اختلال وضوح گفتار به هر مشکلی گفته می‌شود که باعث می‌شود صحبت‌های فرد برای شنونده غیرقابل فهم یا مبهم باشد. کودکان یا بزرگسالانی که با این مشکل مواجه‌اند، اغلب نمی‌توانند کلمات را به‌صورت واضح و درست ادا کنند، به طوری که دیگران برای فهمیدن منظور آن‌ها دچار مشکل می‌شوند. این اختلال می‌تواند ناشی از تأخیر در رشد گفتار، مشکلات عصبی، کم‌شنوایی، اختلالات حرکتی دهان و زبان یا حتی عوامل محیطی باشد. شناسایی زودهنگام این اختلال و شروع به‌موقع گفتاردرمانی تخصصی، یکی از مهم‌ترین عوامل در موفقیت روند درمان و بهبود کیفیت ارتباطات است. امروزه روش‌های نوین گفتاردرمانی می‌توانند به اصلاح و بهبود وضوح گفتار در کودکان و بزرگسالان کمک کنند.
انواع اختلالات صداهای گفتاری
اختلالات صداهای گفتاری را می‌توان به چند دسته اصلی تقسیم کرد که هرکدام ویژگی‌ها و روش‌های درمان خاص خود را دارند. شناخت انواع این اختلالات به والدین، معلمان و گفتاردرمانگران کمک می‌کند تا به بهترین شکل برای درمان و اصلاح صداها اقدام کنند.
آپراکسی گفتاری
آپراکسی گفتاری یک اختلال عصبی-حرکتی است که باعث می‌شود فرد در برنامه‌ریزی و هماهنگی حرکات مورد نیاز برای تولید صداها دچار مشکل شود. فرد مبتلا به آپراکسی ممکن است بداند چه می‌خواهد بگوید، اما قادر به ایجاد حرکات صحیح دهان و زبان برای تولید صداها نباشد. این مشکل اغلب ناشی از آسیب به نواحی خاصی از مغز است و می‌تواند در اثر سکته، آسیب مغزی یا به‌صورت مادرزادی رخ دهد. درمان آپراکسی نیازمند تمرینات مکرر و فشرده زیر نظر گفتاردرمانگر است تا مسیرهای عصبی مربوط به حرکات گفتاری دوباره آموزش داده شوند.
اختلال واجی
اختلال واجی (Phonological Disorder) زمانی رخ می‌دهد که فرد در درک و استفاده صحیح از واج‌ها (کوچک‌ترین واحدهای صوتی زبان) مشکل داشته باشد. کودکان مبتلا به این اختلال ممکن است صداها را با یکدیگر جابه‌جا کنند، حذف کنند یا به شکل نادرستی استفاده کنند. به عنوان مثال، ممکن است به جای «کتاب» بگویند «تاب» یا به جای «خرس» بگویند «هس». این مشکل معمولاً به دلیل ضعف در پردازش شنیداری یا یادگیری الگوهای صدایی زبان ایجاد می‌شود و با تمرین‌های شنیداری و تکراری اصلاح می‌گردد.
اختلال آوایی
اختلال آوایی (Articulation Disorder) یکی از رایج‌ترین مشکلات وضوح گفتار است. در این نوع اختلال، فرد نمی‌تواند برخی صداها را به‌درستی تلفظ کند، حتی اگر واج را بشناسد. به عنوان مثال، ممکن است صدای «س» را به شکل «ت» یا «ش» تلفظ کند. این مشکل می‌تواند ناشی از ساختار غیرعادی دهان، زبان یا دندان‌ها، ضعف در کنترل عضلات دهانی یا عدم تمرین کافی باشد. مشکلات تلفظ معمولاً با جلسات منظم گفتاردرمانی بهبود می‌یابند.
اختلال روانی یا لکنت
اگرچه لکنت به طور مستقیم یک اختلال وضوح گفتار محسوب نمی‌شود، اما می‌تواند باعث شود گفتار فرد نامفهوم یا قطع‌قطع باشد. لکنت اغلب با مکث‌های طولانی، تکرار صداها یا قفل شدن در شروع کلمات همراه است. درمان لکنت شامل تکنیک‌های آرام‌سازی، تمرینات گفتاری و در برخی موارد روش‌های روان‌شناختی است.
تفاوت انواع اختلالات گفتاری
هر یک از انواع اختلالات گفتاری منشأ و ویژگی‌های خاص خود را دارند. آپراکسی بیشتر ریشه عصبی و حرکتی دارد، در حالی که اختلال واجی ناشی از مشکلات در پردازش و سازماندهی صداها در ذهن است. اختلال آوایی به ناتوانی در تلفظ صحیح واج‌ها اشاره دارد، در حالی که لکنت بیشتر به مشکل در روانی و روان‌گویی مربوط می‌شود. تشخیص دقیق نوع اختلال، اولین و مهم‌ترین گام برای طراحی برنامه توانبخشی گفتار مناسب است.
انواع درمان اختلال وضوح گفتار
درمان اختلالات وضوح گفتار بر اساس نوع مشکل، سن فرد و شدت اختلال متفاوت است. گفتاردرمانی، رایج‌ترین و مؤثرترین روش درمان است که شامل تمرینات تلفظ، بازی‌های تقویتی، استفاده از آینه برای اصلاح حرکات دهان، تمرینات شنیداری و تمرین‌های حرکتی برای تقویت عضلات گفتاری می‌شود. در برخی موارد، درمان تاخیری گفتار یا درمان ترکیبی با فیزیوتراپی دهان و زبان نیز می‌تواند مفید باشد. همکاری والدین و تمرین‌های خانگی زیر نظر متخصص، روند درمان را سریع‌تر می‌کند.
مدت زمان درمان
مدت زمان درمان اختلال وضوح گفتار به شدت مشکل و میزان همکاری فرد بستگی دارد. برخی کودکان در طول چند ماه بهبود چشمگیری پیدا می‌کنند، در حالی که برخی دیگر نیازمند چندین سال تمرین مداوم هستند. استمرار در جلسات درمانی و انجام تمرین‌های خانگی، کلید موفقیت در درمان است. مهم‌ترین نکته این است که والدین یا اطرافیان فرد باید صبور باشند و انتظار نتیجه سریع نداشته باشند.
سن طلایی درمان
سن طلایی برای درمان اختلالات گفتاری معمولاً بین ۲ تا ۶ سالگی است. در این دوره، مغز کودک انعطاف‌پذیری بالایی دارد و یادگیری مهارت‌های گفتاری به سرعت انجام می‌شود. اگر کودک شما بعد از سه سالگی هنوز وضوح گفتار کافی ندارد یا کلمات را به درستی تلفظ نمی‌کند، بهتر است حتماً با گفتاردرمانگر مشورت کنید. مداخله زودهنگام باعث می‌شود کودک در سنین مدرسه با مشکلات گفتاری مواجه نشود.
سن اکتساب هر واج
هر واج زبان فارسی در سن خاصی به‌طور طبیعی در گفتار کودک ظاهر می‌شود. برای مثال، واج‌های ساده مانند «ب»، «پ» و «م» معمولاً تا ۳ سالگی به‌طور کامل شکل می‌گیرند، اما واج‌های پیچیده‌تر مانند «ر» یا «ژ» ممکن است تا ۵ یا ۶ سالگی به تمرین نیاز داشته باشند. دانستن سن طبیعی اکتساب واج‌ها کمک می‌کند تا والدین بفهمند چه زمانی باید به گفتاردرمانی مراجعه کنند.
راه شروع درمان
اگر کودک یا یکی از اعضای خانواده شما دچار اختلال وضوح گفتار است، بهترین راه این است که هرچه سریع‌تر با یک متخصص گفتاردرمانی مشورت کنید. تأخیر در شروع درمان می‌تواند روند بهبود را طولانی‌تر و سخت‌تر کند. شما می‌توانید همین حالا وقت مشاوره آنلاین یا حضوری رزرو کنید و اولین قدم برای بهبود وضوح گفتار عزیزانتان را بردارید.